PlanDag 2023 – Nooit of nu!

We beschikken inmiddels over een rijk gevulde (digitale) boekenkast met studierapporten. De opgaven voor de ruimtelijke ontwikkeling in de Lage Landen zijn daarmee ondertussen wel duidelijk. Een lezing hiervan geeft ons een goede indruk hoe de ruimtelijke organisatie zich verhoudt tot opgaven rond bijvoorbeeld klimaat, energie, biodiversiteit, wonen, bereikbaarheid of voedselproductie. Ook aan beleidsvisie is er geen gebrek. De centrale overheden in zowel Nederland als Vlaanderen zijn al meer dan tien jaar bezig met de ontwikkeling van respectievelijk de Nationale Omgevingsvisie (NOVI) en het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (BRV). Beide beleidsplannen formuleren een zeer gelijkaardig ontwikkelingsperspectief: we moeten zuinig omgaan met de open ruimte, we verdichten in goed gelegen knooppunten, we maken meer ruimte voor de natuur en het winnen van duurzame energie, we mengen functies zoveel mogelijk, we zorgen voor meer klimaatbestendigheid en omgevingskwaliteit, en meer. Echter, hoe slagen we erin om op basis van deze beleidsplannen ook structurele verandering in gang te zetten?

In hun PlanDag paper introduceerden Claus en Davids (2022) het begrip palaverplanologie en kaarten aan dat beleidsdoelen maar niet landen op het terrein. De talloze proeftuinen, labo’s, piloten, deals of experimenten lopen het risico om een verzamelplaats van goede bedoelingen in de marge te worden en deze onvoldoende opschalen. Tegelijk gebeuren hier goede zaken. Zo was ‘Vlaanderen breekt uit’ de motor achter tientallen proeftuinen om verharding weg te nemen van bijvoorbeeld wegen, op schoolpleinen of in dorpskernen. De Nederlandse tegenhanger is het nationaal kampioenschap tegelwippen onder gemeenten.

Bekijken we de toestand van het ruimtelijk ordeningsbeleid aan de hand van de transitiecurve (Paredis, 2013; Loorbach, 2014), dan stellen we vast dat we midden in grote veranderingen staan. Enerzijds zien we nieuwe praktijken versnellen en inzichten aanleveren om nieuwe structuren op te bouwen. Tegelijk zien we dat bestaande regels, cultuur en machtsstructuren nog altijd zeer bepalend zijn voor de uitkomst van ruimtelijke vraagstukken.

Wat moeten we afbouwen om te kunnen opbouwen om zo ruim baan te kunnen geven aan de duurzame ruimtelijke oplossingen van vandaag en morgen? De voorliggende transities vragen veel meer ingrijpende veranderingen dan beleidsmakers destijds in de hoogtijdagen van de planologie met het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (RSV) of de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening Extra (VINEX) wilden bewerkstellingen. De uitvoering van deze plannen kon voor een belangrijk deel teruggrijpen op gekende methoden van plannen, vergunnen en financieren. Nederland en Vlaanderen botsen nu meer en meer op grenzen voor het ruimtelijk inpassen van transities. De milieugebruiksruimte is ontoereikend. Ook de rechter is steeds meer geneigd de grenzen af te dwingen. Denk aan de klimaatzaken of de stikstofproblematiek. Om Johan Remkes te citeren: “niet alles kan”. En wij ruimtelijke professionals moeten, om in de woorden van Remkes te blijven, tonen ‘wat wel kan’.

Een van de grootste uitdagingen in het huidig tijdsgewricht is het enthousiasmeren van mensen en hun initiatieven te laten samen sporen met de structurele transitienoden die in het gebied spelen. Bestaande planningsmethoden werken niet altijd, ook wanneer de plannen inhoudelijk goed lijken. ‘Good move’, het met de sustainable urban mobility award beloonde mobiliteitsplan van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, bijvoorbeeld stuit vandaag op sterke frictie in de uitvoering. Zeker in de armere volkswijken is er weerstand vanuit de bevolking of worden deze door gekende planprocessen onvoldoende bereikt. De uitvoeringswerken zijn verschillende keren aanleiding geweest voor schermutselingen en het vernielen van nieuwe palen en verkeersborden. “Iedereen is voor een betere toekomst, totdat je eigen gewoontes moeten veranderen”, aldus Brussels Bouwmeester Kristaan Borret (Bruzz, 14 november 2022). Ook vindt hij dat de betrokken burgermeesters te weinig moed tonen om de dialoog aan te gaan en te snel plooien voor druk. Hoe maak je ruimtelijke transities rechtvaardig en liefst ook een beetje leuk voor iedereen?

Het thema van de PlanDag 2023 is Nooit of nu. Hoe zorgen we ervoor dat het ruimtelijk denken in de decade of action mee het stuur vasthoudt om duurzame oplossingen te bieden voor de grote uitdagingen waar onze wereld voor staat? Hoe kunnen we de grote uitdagingen benutten om een systeemverandering in gang zetten? Hoe bouwen gericht verouderde structuren af? Hoe zorgen we ervoor dat goede voorbeelden gemeengoed worden? En wat betekent dit voor onze vakgebied? Hierover willen we graag met jullie in debat tijdens de PlanDag 2023.

Vraagstukken

Doe mee aan de discussie over de afbouw van een oude planningspraktijk! En help mee een toekomst gerichte praktijk op te bouwen. Zet jullie ruimtelijke kennis en ervaring om de decade of change waar te maken bijeen in een bijdrage voor de PlanDag 2023. Dat kan aan de hand van een paper, praktijkbeschrijving of opinie. Hieronder schetsen we een aantal vraagstukken die jullie kunnen inspireren om uw eigen praktijk- of onderzoekservaring binnen het vraagstuk “Nooit of nu?” te plaatsen.